Tidskapsla

Ein segltur mellom permafrosne frø og ein spøkelsesby.

Tidligere publisert i Vagant 4/2011.

Då flaumen av grunnskakande nyheiter om sommarens terrorskrekk byrja å ebbe, og meir vande verdstrugslar vende tilbake på skjermane, var ein av desse beskjeden frå forskarar i Bremen om at nordpolen var meir nedsmelta enn på 8 000 år. På tampen av august kom Vladimir Tikhonov som fyrste supertankar av storleik suezmaks¹ seg gjennom nordaustpassasjen, snarvegen mellom Europa og Asia Willem Baretsz prøvde å finne i 1596, eit forsøk som i staden førte til uventa oppdaging av Spitsbergen, fastfrysing og død. Polarsommarens mangel på drivis førte også uthungra og desperat isbjørn til dødeleg åtak på britiske fotturistar, men trass denne dyriske støkken frå sjølve klimakriseemblemet (isbjørnen som klamrar seg til den forsvinnande toppen av isfjellet) aner ein at mennesket som aldri før er sin eigen verste fiende. Ikkje bare i form av skakkradikale einskildindivid, men stadig også som ein enorm, klimaforstyrrande hop. Polsmeltingsrekorden minnar om den fjerde hovudrapporten til fns klimapanel frå 2007: Her blir udiskutabelt varmare, det er vår feil, og det kjem til å endre planeten. Dei som har råd til det, bør ikkje gløyme å måle sjølvbileta grøne.

Noreg har eit ess i ermet i så måte. Mellom Hotellneset og Longyearbyen strekkjer ein korridor seg 120 meter innover Platåberget, den slake nedgangen til det einaste globale frøkvelvet for matplanter, med rom for 4,5 millionar frøprøver, nedkjølt til 18 minus og med permafrostens tre-fire minus som sikring dersom fryseanlegget skulle svikte. Ein backup-stasjon for frøbankane rundt om på kloten, eit fritt lagringstilbod for alle verdas nasjonar. Den norske staten eig og driftar, men den gamle terra nullius-statusen til Svalbard, som Svalbard-traktaten av 1920 i stort monn vidareførte, inkarnerer seg totalt inne i Platåberget: Alle verdas statar har sidan opninga i 2008 sendt frø hit.² Men kor internasjonalt det enn høyres ut, også landegrensene blir trekt inn i permafrosten. Frøa blir ikkje pakka ut, men plasserte i svarte boksar, verken retts- eller eigedomsforholda til frøa blir endra. Prøvene kan når som helst tilbakeførast til opphavslanda dersom ein frøbank treng å bli gjenoppretta. For det trengs stadig, det vere seg etter uvêr (slik tilfellet var under ein taifun på Filippinane i 2006), etter krigshandlingar (historiske frøsamlingar blei øydelagde under invasjonane av både Irak i 2003 og i Afghanistan i 2001) eller dersom ressursmanglar og vanstyre har ført ein frøbank inn i mishald og gløymsle.

På same tid som kvelvet sikrar minnet til verdas frøbankar, utgjer det heile ei oversikt og eit vern av ulikskapen blant verdas matplanter. Nettopp dette er hovudmisjonen til The Global Crop Diversity Trust, som finansierer store delar av drifta, som hjelper til med fagleg rettleiing og som arbeider med transport og påfyll av nye frøprøver. Cary Fowler, leiar for gcdt og ein av dei som byrja å fremje tanken om eit globalt frølager tidleg på 80-talet, brukar eplesituasjonen i usa som kroneksempelet på korleis moderne jordbruk har valt og ikkje minst vraka blant dyrkingssortar det siste hundreåret: Av dei 7100 eplesortane som blei dyrka på slutten av 1800-talet i usa, er no 6800 utrydda. Redusert mangfald fører til færre tilgjengelege genar, og såleis risiko for tap av det som evnar å tilpasse seg komande endringar i økosystem og klima. I monokulturelt landbruk, der få og produksjonsvenlege sortar blir dyrka, kan ein einaste sjukdom slå ut enorme avlingar på ein sesong. Ein vraka og tapt plantesort hadde kanskje i seg den rette motstandsevna mot den aktuelle sjukdomen. Kulturvekstane sin evolusjon skjer ikkje av seg sjølv, den er i hendene på mennesket. Tanken til Fowler og hans like, er at me ikkje kan skaffe oss ei betre utrusting i møte med klimaendring enn kontinuerleg ivaretaking av den diversiteten som framleis eksisterer blant matplantene. Eller, som den oppglødd pedagogiske Fowler sa til meg, der eg sto i Platåbergets iskulde og lagde krøkkete notat med ullhanskar og ein altfor liten a-blyant: «The answer is right here!»

Sankthanseftan klokka 10. Eg møter Fowler og dei to medarbeidarane hans frå Nordisk Genressurssenter, Ola Westengen og Simon Jeppson, på Longyearbyen flyplass. Dei ventar 71 kassar frø frå elleve land, til scanning og deretter frakt den siste kilometeren bort til og inn i det permafrosne Platåberget. Ein journalist frå Frankfurter Allgemeine og eit tv-team frå fransk Canal+ er også på plass for å dekke denne sommarens innfart av frø. Det er ingen tilgang for folk til kvelvet, men unntak blir gjort tre-fire gonger årleg når lageret skal fyllast på, og kanskje er det mest på grunn av dei pågåande journalistane at det heng ei slags hendingsstemning i lufta. Kassane frå Tyskland er plettfrie og i grøn plast. Kassane frå verdas mest avstengde land, Nord-Korea, er dei finaste: i tre og avsendarmerkte med sjablongar. Ein pappask merka «Amazonas» er inntrykt, dekt av teip og fullstendig fillete. Costa Rica, Nigeria, Argentina. Og ikkje minst, fleire kasser kjem frå det historiske Vavilov-instituttet i St. Petersburg, ein av dei eldste moderne frøbankane, grunnlagt i 1921 og oppkalla etter den fyrste med ideen om ein global frøbank, botanikaren og genetikaren Nikolaj Vavilov. Instituttet er kjent for sine menneskelege offer i frølagringas teneste. Under Hitlers blokade av Leningrad vinteren 1941–42, svalt ein spesialist på peanøtter og ein spesialist på ris i hel framfor unike frøsamlingar, på vakt mot utsidas hungrande folkemasse og natteinvaderande rotter. Nikolaj Vavilov døydde også på grunn av faglege overtydingar, han svalt i hel i fengsel, dømt som trugsel mot landbruket i Stalin-Sovjet. Det verdsdekkande frølageret han drøymde om finst no, her, og historia kjennest uvanleg samanknytt ved synet av frøarbeidarane som dyttar Vavilov-kassane inn i scannaren på Longyearbyen flyplass.

Då det kan konstaterast at det ikkje er noko anna enn frø i dei 71 kassane, køyrer me i ei kort kolonne til kvelvet. Eg har lånt ein av arbeidsbilane til bror min, S., full av material og tung av verktøy. Doningen kjennest malplassert i følgjet av blanke leigebilar, og ikkje minst ved det elegante og koro-påkosta inngangspartiet til frøkvelvet. Inngangen stikk ut av fjellet som ei finne og er utsmykka av kunstnaren Dyveke Sanne. Mellom portalbetongen og eit solid lag glas, ligg bitar av høgglanspolert stål og iriserande spegl, knekt og skore i trianglar, samt prisme i krystallglas, og innimellom dette fiberoptisk ljos som lyser diskret opp i kvitt og turkist ved mørketider. Tittelen på utsmykkinga, «Perpetual Repercussion», tyder noko i retning vedvarande tilbakeverknad, og peikar mot både kvelvets sikte for det varande og mot konsekvensaspektet: Resultatet av det ein gjer no, vil kome til ein i framtida. Det gjeld å bli nøgd med det ein ser i dei mange speglflatene, for dei kastar konstant tilbake pågåande handlingar og dessutan korleis ein tek seg ut. Og det er ikkje den verste staden for ein nordmann å spegle seg ved denne statsgåvmilde installasjonen, blant vedvarande verdsmerksemd og drusteleg Svalbard-landskap. Dyveke Sanne skreiv i si kunstnarfråsegn at frøkvelvets vekt ligg tyngst på signaleffekten, noko denne lysande varden, eller båken, av ein inngang framhevar. Fowler på si side, talar gjennomgåande for det tørt naudsynte ved tiltaket, at det trengs, og han har i årevis jobba med å formidle viktigheita av å sikre eit artsmangfald som slett ikkje er særleg karismatisk, eller som han seier det: Du ser ikkje inn i augo på eit gulrotfrø på same måte som du gjer med ein pandabjørn.

Men lokaliteten hjelper på karismaen. Verdas-ende-kjensla er nærverande og kontrasten mellom gold tundra og dei fjellgøymde millionane av latente livsspirer er slåande. Fowler ser ut som ein ufrivillig kjendis der han ber kassar med dei franske reportarane i hælane. Det er tre og eit halvt år sidan den offisielle opninga, men han gjer framleis om lag to intervju i veka om kvelvet. Han strevar etter å nyansere biletet av The doomsday vault, som har blitt den journalistiske yndlingsfrasen. Som om det siste mennesket skal ro hit og overleve på müsli når polsmeltinga er total og atomkatastrofen komplett. Jens Stoltenberg måla fram biletet av Noas ark i sin tale under opningsseremonien, mens presidenten i Europa-kommisjonen, José Manuel Barroso, klaska til med The frozen garden of Eden rett etterpå. Eg spør etter Fowlers føretrekte metafor, som heller ikkje skortar poetisk vilje, men som er sobrare: Library of life. Men trass den stendige bodskapsoppattakinga den veldige medieinteressa krev, som Fowler innrømmer kan vere trøyttande, utstrålar han ein nerdeaktig entusiasme over det konkrete arbeidet med frøfrakta. Everything is easy here! klukkar han, som om det å faktisk utføre jobben er det lettaste ved heile tiltaket. Eg veit ikkje om det er denne entusiasmen hos han og dei to andre idealistiske frølagrarane som har smitta meg, eller om eg er fylt av gamaldags dugnadsånd då eg snik meg til å bere kassar frå lastebilen og inn portalen, heilt til eg får beskjed av den franske kameramannen om at det øydelegg filmen. Forvist til den franske blindsona utfører eg ein stille hemn ved å irritere meg over den franske reporteren Céline, som er mest oppteken av om det er plass til å filme der ho skal skifte til termodress før me alle entrar det kaldaste inste.

Ein gang, ein korridor, endå ein korridor, eit vaktrom, eit stort rom og tre parallelle lagersalar. Det einaste fysisk sett spektakulære med frøkvelvet er eit tjukt lag med grove iskrystallar omkring ståldøra til den midtre lagersalen, som førebels er den einaste nedkjølt til 18 minus. Etter to timar i Platåbergets korridorar føler eg meg som eit frose, tanketomt frø. Eller, tydelegvis ikkje heilt tanketomt, for då eg endeleg får sleppe inn i den midtre lagersalen, kjem eg ved synet av dei velordna hyllene med innstabla frøkassar i hug eit Anne Grosvold-talkshow der Cary Fowler var gjest i høve opninga av kvelvet. Tore Renberg sat også blant gjestene og lytta oppglødd til snakket om det nye globale matplantesikrande anlegget, før han spurde Fowler om han ville vere i stand til å kjenne att frøa som skulle lagrast. Eg er altfor kald og ser bare for meg Tore Renbergs førestelling om Onkel Skrues pengebinge, alt kasta inn i ein enorm usystematisk haug, kanskje også med Cary Fowler som Onkel Skrue stupande og dykkande i den gylne massen.

Eg har openbart mista oversikten, og lengtar ut til midtsommaren, sjølv om den er aldri så polar. Då me endeleg slepp ut av kvelvet og dei lunsjsvoltne frøarbeidarane slepp unna oss, gjev eg den tyske journalisten haik til byen. Eg rekk å bable fram ein kortversjon av den Svalbard-relaterte familiehistoria mi, som om eg har eit behov for å avduke eit personleg eigarskap til staden som ho besøker heilt flyktig. Til sist svingar me nedom sjøområdet kor S. held hus, ei vaskeekte skrotløkke der plank og konteinarar og havarerte skuterar omkransar nausta ved den skittengrå sjøen. Om ikkje anna utgjer det ein oppmuntrande kontrast til det strigla turistvenlege ved Longyearbyen, der cruiseskipfararane vandrar som zombiflokkar i joggedress og dei meir medvitne, friluftsorienterte besøkarane stoltserer i tekniske anorakkar med påsydde flagg- og isbjørnmerke, pustande ullundertøy og intelligente fjellsko.³

Men eg er jo ikkje anna enn ein flyktig turist sjølv, og tida er så lang og rar når sola bare går ein kort runde på himmelkvelven at det stadig er Sankthanseftan då S. og eg har ankra opp i Skansebukta etter ein nesten litt for frisk krysseilas nordover på den breie Isfjorden. Me har kavring, popkorn og vodka til kvelds, og lyttar til sviskete viser om det gamle gruve-Longyear, velkjent frå andre kveldar med foreldra våre innrygga i mimremodus. Neste dag seglar me vidare nordover på Billefjorden, forbi havhest og teist og lundefugl som sit tilforlateleg rundt omkring på bølgjene. Me får ingen fisk og kommuniserer stort sett med replikkar frå Orions belte, som S. vedgår å ha sett utallige gonger, eg mistenkjer han for å vere tiltrekt av tanken på det høge nord som eit ville vesten. Og det går surr i himmelretningane under den kortbana sola, for då radioen plutseleg fangar opp signal igjen og dei vulgærtrøndske tonane av Åge Aleksandersens «Rio de Janeiro» strøymer ut, seglar me inn til det gamle Sovjet, det vil seie den forlengst fråreiste gruvebyen Pyramiden.

Fråreist ja, men det blir gjerne sagt at denne byen snarare er sett på vent enn forlaten.⁴ Det har gått tretten år sidan dei siste arbeidarane flytta ut. I 53 år var denne byen i drift, med utbygging og topproduksjon på 70- og 80-talet, før konjunkturane svikta og kolgruvene til sist blei for lite drivverdige, sju år etter Sovjetunionens fall og tapet av den planøkonomiske tryggleiken. Tilbake står ein tom by, eller i alle fall tom for folk (nei, ikkje det heller, det viser seg at det losjerer 17 russarar i det gamle Hotell Tulipan), full av meir eller mindre falleferdige artefakter. Me legg til hamna som er for langt større farkostar enn vår, og døden kjennest ein hårsbreidd unna då eg må bruke enden av piren som klatrevegg for å kome opp på fast grunn. Og der oppe, mellom ein monumental konstruksjon for utskiping av kol og ei monstrøs, rusten beltevogn som ser ut som har blitt teikna av ein unge me kjenner, sig kjensla av uhygge og spøkelsesby over oss. Stilla blir understreka av små knirk frå ukjende stader og lause vaierar som piskar slapt mot det svarte skjelettet av eit lasteanlegg. Eg gjer mitt beste for å gløyme ei påtrengande kjensle av å vere ein forstyrrar og inntrengar, kraftig framkalla av ein skjerande trekkspelkonsert S. insisterer på å halde, før me går til byen for å snoke rundt. Vegen dit er stadig ganske brukleg, stykkevis i betong og med gateljos skakke til alle kantar. Men bakken omkring er laus og blaut av raudt smeltevatn som renn i bekkar og kanalar, leia unna byen av dei russiske sommararbeidarane.

Pyramiden har blitt plassert i antropologen Marc Augé sitt omgrep non-place⁵: ein stad bygd utan referansar til omkringliggjande natur og kultur, ein stad som kunne ha vore kvar som helst, i Pyramiden sitt tilfelle: kvar som helst i Sovjetunionen. Utbygginga i 70- og 80-åra ber preg av sovjetisk planlegging med sin einskapeleg romlege rigiditet, det er ein arkitektur som speglar kontrollvilje framfor innpassing: «The Soviet vision of Pyramiden […] rested on an extensive regime of skilled mangement and surveillance that enabled it to perform despite its location.»⁶ I tillegg til kampen mot smeltevatn, gjørme, vind, snø, is, blei hovudgata (kalla opp til minne om Den Store Oktoberrevolusjonen) prydeleg dekt med Sovjet-importert plen, som eit ytterlegare prov på kontrollen over, eller neglisjeringa av den ugjestmilde naturen. Dersom ein kviler seg ved Lenin-bysten øvst i denne Oktober-gata, kan ein sjå korleis det velordna bysentrumet lukkar landskapet ute, og nedi enden av den stadig graskledde allmenningen står bustadblokka for dei høggraderte arbeidarane i vegen for utsikten mot den svære Nordenskiöldbreen på andre sida av fjorden. Blokka sperrar for det norske naturreligiøse blikket, slik det har søkt mot toppar, brear og vatn sidan tida då A. O. Vinje gjekk sin lange Noregs-fottur og møtte ein passé estetikk hos ein bonde ved namn Olav som hadde fått kjeft av presten for tunløysinga si: «Han hadde bygt upp eit Stabur utanfor Vindaugat si og dermed skygt burt Utsynet til Vatnet og Lid og Fjøll», fordi det han ville sjå var lagerhuset sitt med mjøl og flesk.⁷

Non-place, ein ikkje-stad, tangerer halvvegs den opphavlege tydinga til ordet utopi, som kjem av dei to greske outopia (ingen stad) og eutopia (bra stad). Fløgstad trekker sine lange linjer mellom Pyramiden og det strengt rasjonelle fellesskapssystemet Thomas More skildra som hovudstaden i Utopia (1516), og dessutan til framtidsoptimismen i den klassiske avantgarden: «Den dag i dag vitnar byen sterkt og standhaftig både om dei tvitydige sidene ved den konstruktivistiske utopien, og om sjølve ordet utopi».⁸ Denne byen er eit stort skal der ein kan sjå melankolsk bakover på ei feilslagent visjonær fortid, ein svunnen sosialistisk ynskedraum, men dei materielle restane av staden ber også bod om ein funksjonell totalitet inntil det oppsiktsvekkande sjølvhjelpne: «In Pyramiden, the being of things is hard to ignore.»⁹ Opptil halve året var vassvegen hit tilisa, med tre månadar i bekmørker; her gjekk avsides over i avsondra. I slik isolasjon blei tingas verdi tydeleggjort. Heitt overskotsvatn frå nedkjølingssystemet i kraftstasjonen rann til symjehall og radiatorar, mens fiffige kjøleskap hang utanfor kjøkenvindaugo. Eit omfattande gjenbruk fann stad: Matrestar blei kasta i fjøsa til gris, kyr og høns, og deira avfall var gjødsel i drivhuset for agurk, persille, tomat, grønlauk, graslauk, salat, paprika og blomar. I motsetning til plenen i Oktober-gata kom mange av byens gjenstandar kortvegs ifrå. Verktøy og arbeidsutstyr blei i stor grad produsert lokalt, bygningar reist med murstein frå Pyramidens eigen mursteinfabrikk. Privatromma blei gjort personlege med utførlege veggdekorasjonar av gamle etikettar, samt annan heimeskapande pynt klypt og samanknytt av saker ein kunne ha karakterisert som rusk og rask. Avgrensinga tvang fram moglegheitene i det som var tilgjengeleg. Eit drygt tiår etter utflyttinga, kunne arkeologane stadfeste at dynga i byen er merkeleg rein: «[T]he town dump comprised primarly a mound of sand with scattered cans, pieces of glass and metal, worn single boots, and other discarded personal belongings.»¹⁰

Pyramiden imponerer som sjølvomslutta økosystem, med sin funksjonelle totalitet, men på ein stad så tydeleg forma av sin tids politikk, kjem ikkje ord med total i seg utan bismak. I frøkvelvet derimot, rår den reine begeistring for det totale, eller skal ein seie globale, ved ideen. Då forslaget om ein verdsfamnande frøbank blei lansert i 1981, framarbeidd av Cary Fowler og meiningsfellane hans, var bakteppet ei verd der gapet mellom det fattige sør og det rike, industrialiserte nord, utvida seg i full fres. I 70-åra styrka nye lovar om patentering av frø planteforedlarars rett på eigarskap av genressursar.¹¹ Planteforedlarane i det rike nord brukte genar ein hadde forsynt seg med frå sør under industrialiseringa av landbruket, og tida var komen for dei fattige landa i sør til å kjøpe tilbake sine eigne plantegenar i form av foredlaranes nye plantesortar. Som ein konsekvens av denne økonomiske utnyttinga, byrja frøbankane i sør å nekte tilgang til sine rikhaldige lager. Fowler & co sitt radikale forslag i den igangrulla frøkrigen var ein global frøbank der nord skulle få fri tilgang til frø frå sør (for å kunne forske fram nye endringstilpassande planter) mot at sør skulle få fri tilgang til dei patenterte frøa frå nord (og såleis ikkje vere økonomisk avskorne frå å dra nytte av forskaranes framsteg). Tre tiår seinare er altså den globale frøbanken verkeleggjort, men grepet er på langt nær så radikalt omveltande for verdas ressursfordeling som ei slik vekselordning kunne ha blitt.¹² Dagens løysing, der kvar nasjon bare kan hente ut eigne frø, er slett ikkje den frøbanken Fowler såg for seg på 80-talet. For ikkje å snakke om visjonen Nikolaj Vavilov hadde, om eit totalt grensefritt verdsfrøkvelv: «a kind of breeders’ utopia, in which the seeds of every kind of food plant in the world are available.»¹³

Me trør rundt i Pyramiden som utopituristar til ulltøyet byrjar å stikke og midnattssola svir i augo. Me besøker det ulåste grisehuset, der ei umiskjenneleg lukt framleis sit i båsveggane. Me passerer staden der drivhuset sto. Til lyden av tusen måker som koloniserer bygga i enden av kabelbanen mot gruvene – dei læt som ei blanding av barnegråt, barnelatter og trekkspelet til S. – returnerer me til båten. Neste dag ber ein av dei sytten russiske sommararbeidarane oss Please remove your cute yacht, så eit innkomande polarcruiseskip kan legge til hamn. Me peilar oss inn på Nordenskiöldbreen, som kalvar med veldige drønn, eg tør ikkje samanlikne det med noko, underlegge meg det med minskande metaforar, eg kan heller kjøpe nokre postkort inni byen. Me klatrar i land på holmen framfor breen, og etter å ha forstyrra naturens ro (eller rettare sagt uro) ved å prøveskyte isbjørnrevolveren, ser me i kikkerten at store isflak dyttar seglbåten unna ankringspunktet i eit urovekkande tempo. Idet me styrtar mot lettbåten ned frå Retrettholmen, som den så passande heiter, sender den ufriviljuge assosiasjonen meg eit brotstykke naturlyrikk eg støytte fyllenervete på i Longyearbyen museum nokre dagar tidlegare, eit brotstykke av eit erkenorsk naturen-er-ein-katedral-dikt av oseanografen Harald Ulrik Sverdrup om likesæla blant rev og alkekonge over isbrekalvingas krefter, og om menneskets nervøse overrasking over det same, ein eller annan stad nær polpunktet, der kartet krummar seg saman til eit heile: «Det er bare vi / som tar oss engstelig til hjertet, / uvant med å bo på en planet.»