Men poetokratiet lever

Viss forfattaren Fløgstad vert hugsa som han som på 2000-talet uppdaterte nordmenns galne bilete av nasjonalsosialismen, er det berre å slå fast at poetokratiet lever vidare.

Tidligere publisert i Vagant 3/2010.

Faksimile av titteloppslaget til Stein Sørensens «Djevelen i musikken», Vagant 2/2010.
Faksimile av titteloppslaget til Stein Sørensens «Djevelen i musikken», Vagant 2/2010.

I essayet «Parkens grøde»1 uppsummerer Kjartan Fløgstad etterkrigs-Noregs bilete av nasjonalsosialistene slik: «I ettertid er det flokkar av øldrikkande bøller som har prega vårt bilde av nazistane.» I ei artikkel i Morgenbladet 14. mai 2010 kjem dei fyrebels siste ordi frå forfattaren:

Lamslåtte har også ei lang, lang rekke lesarar av Grense Jakobselv blitt. Etter at boka kom ut for snart eit år sidan, har alle slags folk, kjende som ukjende, tatt kontakt direkte på gater og streder, eller via telefon, sms, brev og e-post. Gjennomgangsmelodien har vore at dette visste vi ikkje, det kan då ikkje vera sant? Og så har dei funne ut at det er det, det er sant.

Dette visste ikkje den upplyste allmenta. Og so hev dei lese ein roman og funne ut at jau, det er sant likevel: At aristokrati og borgarskap var aktive medlauparar i Det tredje riket; at ei mengd av funksjonærane og offiserane frå nazitidi fekk nye stillingar i den tyske Forbundsrepublikken; at dei i antikommunistisk ærend samarbeidde med hemmelege tenester i Italia, Storbritannia, Amerika m.fl.; at nokre av dei største krigsbroti vart gjorde av folk med klassisk og humanistisk danning. Grense Jakobselv, med sitt uppbod av historiske fakta teke frå ikkje navngjevne kjelder, kan i dette høvet tena som katalog.

Skildringi av Reinhard Heydrich, openbert sterkt påverka av Knut Kristofersens bok Den musikalske bøddel,2 er talande:

Ikkje berre var han intellektuell og hadde filosofiske interesser. Som fektar var han uslåeleg, han var ein dyktig seglar og idrettsmann. På kameratkveldane i RSHA trakterte han fiolin, cello og piano like virtuost som kårde og sabel på idrettsbanen.3

I denne forherda SS-mannen ser ein Tyskland som eit døme på det beste og det verste, på høg kultur og umenneskelegt barbari.

Populærkulturen, på si side, gjev faktisk eit ganske nyansert bilete av Det tredje riket. To døme: I Inglourious Basterds av Quentin Tarantino (2009) er naziskurkane like strigla og språkmektige som dei er vonde. I Fredrick Forsyths gysar The Odessa File (1972) fylgjer ein bladmannen Peter Miller si jakt på ein løynd organisasjon av tidlegare SS-menn, plassert i alle samfunnslag. Som ei fylgje av boki og den seinare filmatiseringi av denne, vart SS-bøddelen Eduard Roschmann, utdanna jurist, uppdaga i Argentina – skal ein tru Wikipedia. Nazijegaren Simon Wiesenthal skal hava samarbeidd med Forsyth under arbeidet med boki, for å røyka ut Roschmann.4

Um det norske publikumet framleis sit att med eit naivt og grovt forenkla bilete av Det tredje riket som «flokkar av øldrikkande bøller», lyt det vera noko av ei fallitterklæring, ikkje berre for historikarane, men òg for vår sjølvuppfatning som eit danna folkeferd. Viss forfattaren Fløgstad vert hugsa som han som på 2000-talet uppdaterte – kva anna kan ein segja – nordmenns galne bilete av nasjonalsosialismen, er det berre å slå fast at poetokratiet lever vidare. Det er i romanen – full som han er av lygn og påhitt, både Grense Jakobselv og genren i seg sjølv – ein finn sanningi um soga, ikkje i historiebøkene.

Karikert: Romanforfattaren formidlar den historiske sanningi til folket. «Me» veit at me ikkje skal tru på forfattaren – og likevel er det til romanen «me» gjeng for å søka historisk upplysing. Det var eit verk av Kjartan Fløgstad, og ikkje av ein historieprofessor som Tore Pryser, som skapte den store debatten.

Eller, mot poetokratiet: Me er vortne blinda av vår eigen kunnskapsløyse, mangelen på heilt elementær historisk danning. I Noreg, kor Andre verdskrigen framleis vert umtala som Krigen, veit me tydelegvis enno lite, um ei bok som Grense Jakobselv kan skapa furore – eller me hev heilt gløymd kva historikarane fortalde. Som forfattar veit eg ikkje um eg skal kjenne meg stolt på Fløgstad og standen sine vegne for Grense Jakobselv sitt bidrag til folkeupplysingi, eller snarare skamma meg – som norsk lesar – for at historieskrivingi ikkje hev nådd eit større publikum.

Dei nasjonalsosialistiske folkemordi burde vera vel dokumenterte, nasjonalt og internasjonalt, i verk og skoleverk, museer og monument; men um dei mentale og moralske tilhøva bakom Holocaust ligg so til dei grader i mørkret, at ein trur det heile skuldast «øldrikkande bøller» eller liknande, då er det langt igjen til å forstå dei djupare motivi: Rasisme og menneskehat sett i system gjennom institutt som t.d. Ahnenerbe og indoktrinert ein heil nasjon yver burtimot tvo tiår, millom anna. I so fall kom Grense Jakobselv som ei i høgste grad naudsynt historisk påpeiking.

Kaj Skagen framheld i si grundige bokmelding at «nazismen voks med andre ord ikkje ut av humanismen, slik som postulatet lyder i Grense Jakobselv; nazismen voks tvert om ut av at humanismen var broten saman».5 Det er ikkje vanskeleg å segja seg einig i Skagens common sense-argument: Um danning ikkje demmer upp for fascisme, vert det likevel tendensiøst å påstå at fascisme hev sitt utspring i danning. I motsetnad til Skagen meiner eg at dei upålitelege forteljarane til Fløgstad ikkje er eigna til å riva grunnen burt under dei idéhistoriske framleggi, snarare skaper den vindskeive komikken lagt i munnen på tåkedrotten Otto Nebelung og eks-politimannen A(do)lf Mayen ein kjærkomen kontrast til det elles dystre temaet i romanen. For so mykje danning hev Fløgstad sine lesarar, at det skal meir til enn skjemt for å bringa dei ut or fatning.

Den mykje umtala kjeldestriden millom Fløgstad og Tore Pryser vert ikkje mindre interessant um ein tek ein titt i sistnemndes bok Arbeiderbevegelsen og Nasjonal Samling frå 1991. Der Fløgstads ærend med Grense Jakobselv er å spora nazismen tilbake til danningsborgarskapet og fram til vår tids hemmelege tenester, tek Pryser til orde for at arbeiderrørsla òg var ein ikkje uviktig del av den norske nazismen: «Ikke desto mindre var vanlige arbeidere den klart største yrkesgruppen med NS-medlemskap under krigen. Mye tyder på at veien til NS for mange arbeidsfolk gikk gjennom arbeid og tjenester for tyskerne.»6

Karin Haugen spør i Klassekampen sitt bokmagasin um «ensidig» er «en graverende kritikk av et polemisk prosjekt som løfter fram en underkommunisert del av historien?»7 Mot bakgrunnen Tore Pryser skisserer, kan det vera grunn til å svara stadfestande på spørsmålet. Trass i sprudlande humor og satirisk yverskot vert Grense Jakobselv noko monoman i sin freistnad på å festa danningsborgarskapet til hakekrossen. Sanningi ligg nok midt i millom, som so ofte elles. Til dømes skriv Josef Goebbels: «Vår utrøyttelege undervisingskampanje klårte å sameina katolikkar og protestantar, bønder, middelklassen og arbeidarane, bayerar og prøyssarar, i eitt tysk folk.»8

Viss nasjonalsosialismen ikkje berre sprang ut frå arbeidarrørsla, men òg dei høgare sjikti og danningsborgarskapet, var humanistisk danning openbert ikkje nok til å hindra brotsverk og organisert råskap. Juristane og teoretikarane i Det tredje rike skreiv seg burt frå rettsstaten og attende til naturstaten.

Ei spurning for romanane som kjem etter Grense Jakobselv: Kan ein skriva seg ut or barbariet og attende til det siviliserte mennesket?

  1. Kjartan Fløgstad: «Parkens grøde», Samtiden 2/2009.
  2. Knut Kristofersen: Den musikalske bøddel. Reinhard Heydrich og Det tredje riket, Oslo: Arneberg 2008.
  3. Kjartan Fløgstad: Grense Jakobselv, Oslo: Gyldendal 2009, s. 74.
  4. http://en.wikipedia.org/wiki/Eduard_Roschmann.
  5. Kaj Skagen: «To tusen års nazisme», Dag og Tid, 28. mai 2009.
  6. Tore Pryser: Arbeiderbevegelsen og Nasjonal Samling. Om venstrestrømninger i Quislings parti, Oslo: Tiden Norsk Forlag 1991, s. 147.
  7. Karin Haugen: «Idéromanen», Bokmagasinet, 13. juni 2009.
  8. http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/goeb41.htm. Mi umsetjing.
Europa

Vagant er et skandinavisk tidsskrift for kritikk og essayistikk. Tidsskriftet har litteratur som utgangspunkt, tar for seg alle kunstarter og rommer også idédebatt og kulturjournalistikk.

Redaksjonen utgir fire numre i året, i tillegg til ukentlige oppdateringer av nettsiden. Første nummer utkom i 1988. Siden 2017 utgir redaksjonen tidsskriftet på egen hånd. Vi oppfordrer alle lesere til å tegne abonnement på papirutgaven.

Vagant redigeres etter Redaktørplakaten, og er medlem i Eurozine og Norsk tidsskriftforening.