Tidligere publisert i en enquête om Stig Larssons När det känns att det håller på ta slut (2012) i Vagant 3/2013.
«Hva skal jeg gjøre med denne stoltheten som kommer over meg? Skal jeg gå til legen?» spør Witold Gombrowicz i Dagboken. Kulturen vår set ikkje stoltheit høgt, og om ho tek overhand ser vi gjerne på det som ein mangel på sjølvinnsikt. Stoltheita skal vi svelgje og sjølvinnsikta skal vi skaffe oss, som om ho var noko vi kunne finne der ute ein stad, søke etter, eller søke på, som å skaffe seg ein jobb, eller kjøpe, som å skaffe seg nye sko. Og den som ikkje har jobb, sko eller sjølvinnsikt set seg på ulike måtar utanfor samfunnet.
Gombrowicz’ spørsmål er retorisk, men stoltheita er ekte. Han går ikkje til legen, han svelgjer ikkje stoltheita, han vender henne utover, gjer henne til ein motor i eit verk. Og verket handlar ikkje om å søke sjølvinnsikt, men om å skape seg sjølv. Å skape seg sjølv er noko vi blir avlært tidleg i livet, eg kjenner enno gjenklangen av orda «no må du ikkje skape deg!»
Stig Larsson er heller ikkje ein som svelgjer stoltheita:
Jag är dessutom en av de ytterst få personer här i världen som känner en sådan stolthet över det som jag har gjort, att jag kan vara uppriktig på det här sällsynta sättet som gör att den som läser boken jag skriver verkligen lär sig någonting. (s. 9)
Som min mest litterære slektning, onkel Gunnar, sa etter å ha lese Olav H. Hauges dagbøker og Karl Ove Knausgårds Min kamp med glupsk apetitt: Eg er glad eg kan lese desse liva, så eg slepp å leve dei. Larsson gjer sjølv dette til eit retorisk hovudpoeng. «Jag tänker lära dig något», ikkje som ein lærar, men ein livet og litteraturens jackass: Don’t try this at home!
När det känns att det håller på ta slut gjer inntrykk – eg kunne sagt er interessant eller gjer krav på interessa vår, men nei, gjer inntrykk – på to plan. Det eine er det mennesklege og det andre kunne vi kalle det umennesklege, overmennesklege, atopiske, utopiske eller dystopiske. Med andre, like utilstrekkelege ord: Det som gjer inntrykk er måtane Stig Larsson viser seg å likne oss på (kva eg no enn måtte meine med «oss»), kombinert med måtane han viser seg ikkje å likne på, og korleis skildringa av desse ulikskapane – tilsynelatande resultat av viljestyrte handlingar – på same tid fjernar han frå oss og plasserer han midt blant oss. Det utopiske elementet er Larssons sprang mot – og over? – yttergrensene av det vi tenkjer på som humant. I tillegg til misbruk av sentralnervestimulerande stoff og umennesklege skriveøkter der arbeidet med ein tekst pågår frå eit til tre-fire døgn i strekk, er det også noko nærmast maskinelt over det idealet Larsson strekk seg mot. Ta til dømes det med å skrive tekstar med eksakt antal teikn per linje: «det här med 69 nedslag per rad, det är inget problem alls – det blir alltid 69 nedslag». Det mennesklege er prisen for det heile, einsemd, sorg, desperasjon, stivsinn, udugelegheit, fornekting, men også vilje, nerve, håp og eit eller anna som aldri gir opp.
Eg plukka opp boka på ein tilfeldig tur innom dette stadig sjeldnare fenomenet, ein velassortert norsk bokhandel. Boka var akkurat blitt utgjeven i Sverige, og det kom som ei stor overrasking på meg at Stig Larsson hadde skrive ei ny bok, etter så mange år. Eg sette meg rett ned på næraste stol og las. Det som stod klarast for meg etter lesinga var det livsviktige i to ting: stemme og vennskap. Vennskap, sosialiteten sitt svar på kakerlakken, som nektar å døy. Opplevinga – som ein sjølvsagt også kan få under lesing – av å høyre ei stemme ein kjenner. Denne stemma, i utvida forstand, med dei anekdotiske spranga sine, dei retoriske gestene som påkallar truverde, men som mest av alt leier merksemda mot sjølve stemma – «det låter säkert konstigt»; «hur konstigt det än låter»; «Du måste tro mig»; «Ja, det kan man ju tycka var dumdristigt gjort av mig», etc. – som eg i lesinga må la flyte innover meg, men likevel blir sitjande og observere. Eg trur på henne, denne stemma, ikkje som sanningsvitne, men som stemme og som verdsbilete: Ho blir noko som insisterer seg til eksistens.
Ja, slik tenkjer eg på forfattarskapen til Larsson, sjølv om det er annleis enn han opplever det sjølv – «det känns i själva verket som att just dessa ord, de som du skriver, har väntat in dig» – at han ikkje ville ha funnest om ikkje forfattaren først og fremst hadde insistert, blindt, ja, mot betre vitande. Som når ein les romanen Komedin 1 (1989) og tek seg i å tenkje at hovudpersonen burde vite betre, han må ikkje gjere dette, ikkje tenkje slik – og denne kjensla i løpet av lesinga veks til eit innestengt sinne eller kvalme – er det ei skodde av tragikk som veltar fram under lesinga av När det känns att det håller på ta slut; ureine former for innleving og empati, grundig skitna til av klassisk dramatisk ironi, der tilskodaren trur han sit med kunnskap som kunne ha avverga katastrofen på scenen. Men heilt sikker er tilskodaren ikkje, og innsikta blir til vemod då han kjem til seg sjølv og forstår at det uansett er for seint.
I Friedrich Nietzsches Ecce Homo har kapitla titlar som «Hvorfor jeg er så vis» og «Hvorfor jeg er så klok». I Larssons bok kunne kapitla snarare heitt ting som «Kvifor eg var så dum», men i tittelen «Hvorfor jeg skriver så gode bøker» kunne dei ha møttest. Om Nietzsches «klokhet» er eit tilsprang mot – det som mest av alt er eit tvetydig alter ego – overmennesket, er Larssons «dumhet» eit tilsprang mot mindre tydelege veggar, men likevel veggar, som han ikkje ville funne om han ikkje hadde sprunge så langt.
Og når ein lesar først går så trøysteslaust langt som å samanlikne desse to, Nietzsche og Larsson, oppstår det tankar som desse: Stig Larsson beskriv i denne boka korleis han driv seg sjølv til å bli – og eg meiner dette konkret – ei utprøving av ein annan mennesketype; ikkje ein betre – nei, etter dei fleste målestokkane våre ein dårlegare – mennesketype, men ikkje desto mindre ein annan. «Hvordan man blir det man er», er undertittelen på Ecce Homo, og det er det det handlar om for Larsson, ikkje å bli ein annan, men å takle det faktum at ein er det.
For forfattaren handlar ikkje denne boka om å skape seg eit sjølv, men å skape seg eit liv, eit liv etter litteraturen, både eit konkret og eit litterært liv, i ruinane av sin eigen litteratur. Alternativet ville vere å svelgje alt det vi no kan lese, inkludert all denne stoltheita. Ein lesar, derimot, står friare. Han kan la seg forferde, dømme, ta lærdom eller la seg underhalde. Han treng ikkje å svelgje, men gjer det nok, fleire gonger.
